Borelioza i kleszczowe zapalenie mózgu – podobieństwa i różnice
Choroby odkleszczowe, które dotykają ludzi i zwierzęta, są powodowane przez czynniki zakaźne, np. bakterie i wirusy, przenoszone w efekcie ukłucia przez kleszcza. Do najczęstszych patogenów należą krętki Borrelia i wirus kleszczowego zapalenia mózgu (KZM). Ponieważ poszczególne osobniki mogą przenosić więcej niż jeden czynnik chorobotwórczy, to ukłucie może skutkować koinfekcją, co utrudnia diagnozę i leczenie. Na przykład w Stanach Zjednoczonych według Centers for Disease Control and Prevention (CDC) kleszcze przenoszą patogeny, które mogą powodować u ludzi takie choroby jak [1]:
- anaplazmoza
- babeszjoza
- Borrelia mayonii
- Borrelia miyamotoi
- zakażenie wirusem Bourbon
- gorączka kleszczowa Kolorado
- erlichioza
- zakażenie wirusem Heartland
- borelioza
- choroba wywoływana przez wirusa Powassan
- gorączka plamista Gór Skalistych wywoływana przez riketsje
- STARI (southern tick-associated rash illness) – choroba wysypkowa związana z kleszczami południowymi
- nawracająca gorączka przenoszona przez kleszcze (TBRF, tick-borne relapsing fever)
Borelioza a KZM
W Polsce w kontekście chorób przenoszonych przez kleszcze najczęściej wymienia się boreliozę i kleszczowe zapalenie mózgu. Pomimo tej samej drogi zakażenia choroby te wykazują wiele różnic w zakresie czynnika etiologicznego, profilaktyki, diagnostyki oraz leczenia.
Czynnik etiologiczny
Borelioza jest chorobą bakteryjną wywoływaną przez krętki Borrelia, która może powodować różne objawy związane z układem ruchu, nerwowym czy kardiologicznym. W Europie wyróżniamy minimum 4 patogenne dla człowieka genogatunki tych bakterii:
- B. burgdorferi s.s.
- B. afzelii
- B. garinii
- B. spielmanii
KZM to choroba wirusowa ośrodkowego układu nerwowego. Czynnikiem etiologicznym jest należący do rodzaju flawiwirusów wirus kleszczowego zapalenia mózgu, który występuje w 3 genogatunkach:
- wirus zachodnioeuropejski (poprzednio CEEV – Central European encephalitis virus)
- wirus wschodni (poprzednio RSSEV – Russian spring-summer encephalitis virus)
- syberyjski (poprzednio zachodniosyberyjski)
Diagnostyka
Według Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych (PTEiLChZ) w ostrej fazie kleszczowego zapalenia mózgu możliwe jest wyizolowanie materiału genetycznego wirusa z surowicy i płynu mózgowo-rdzeniowego (PMR) metodą RT-PCR. W późniejszym okresie metoda ta ma małe znaczenie, a podstawę rozpoznania stanowi stwierdzenie w surowicy i PMR swoistych przeciwciał w klasie IgM i/lub IgG. Według PTEiLChZ swoiste przeciwciała w klasie IgM pojawiają się już po 10–14 dniach od zakażenia wirusem, przeciwciała klasy IgG zaś po 3–4 tygodniach [2].
PTEiLChZ zaznacza, że w przypadku boreliozy pewne rozpoznanie choroby daje pojawienie się rumienia wędrującego. W takiej sytuacji diagnostyka laboratoryjna nie jest wskazana, a rumień wędrujący wymaga antybiotykoterapii. W sytuacji braku tego objawu zalecane są badania laboratoryjne oparte na dwuetapowej strategii diagnostycznej:
- etap I – wykonanie wysokoczułego testu przesiewowego ELISA w klasie IgM oraz IgG; wynik ujemny jest ostateczny, podczas gdy każdy wynik dodatni lub graniczny należy potwierdzić w drugim etapie
- etap II – wykonanie wysokospecyficznego testu Westernblot
Przebieg kliniczny
Charakterystyczną cechą KZM jest dwufazowy przebieg, który obserwuje się u 74–87% chorych [2]. Pierwsza faza choroby, trwająca 1–8 dni, cechuje się nagłym początkiem, objawami grypopodobnymi z gorączką, bólami głowy oraz nudnościami i wymiotami. W tym czasie pacjent jest zwykle przekonany, że choruje na grypę. U 13–26% zakażonych choroba na tym etapie się wycofuje, a u pozostałych, zwykle po kilkudniowym okresie bezobjawowym, występuje druga faza, tzw. neurologiczna. Ponownie pojawia się gorączka sięgająca 40°C, bóle głowy, nudności, wymioty, a także objawy oponowe oraz bóle mięśni i stawów. Wyróżnia się następujące postacie KZM:
- oponową (najłagodniejsza, ok. 49% chorych)
- oponowo-mózgową (przebiegająca ciężej)
- oponowo-mózgowo-rdzeniową (najcięższa, ok. 10% chorych) [2]
W przeciwieństwie do KZM, którego objawy dotyczą głównie ośrodkowego układu nerwowego, borelioza jest chorobą wielonarządową. Najbardziej charakterystyczny objaw to zmiana skórna zwana rumieniem wędrującym. Stanowi on jednoznaczny dowód na infekcję i jednocześnie wskazanie do leczenia bez wykonywania diagnostyki laboratoryjnej. Pozostałe postacie boreliozy to:
- borrelial lymphoma – rzadki objaw, niebolesny sinoczerwony guzek zlokalizowany najczęściej na małżowinie usznej
- przewlekłe zanikowe zapalenie skóry (ACA – acrodermatitis chronica atrophicans) – czerwona lub sinoczerwona zmiana skórna zlokalizowana głównie na dystalnych częściach kończyn, pojawiająca się kilka lub kilkanaście lat po zakażeniu
- Lyme carditis – zmiany zapalne w obrębie mięśnia sercowego, mogące pojawić się od 21. dnia do kilku miesięcy po zakażeniu
- Lyme arthritis – częsta zmiana zapalna stawów w przebiegu boreliozy, która występuje zarówno w stadium wczesnym rozsianym, jak i późnym boreliozy; proces zapalny obserwuje się najczęściej w obrębie dużych stawów: kolanowych, łokciowych, ramienno-barkowych, nadgarstkowych i skokowych
- neuroborelioza – najczęstsza postać rozsianego zakażenia burgdorferii w Europie; może przyjmować wiele postaci, począwszy od porażenia pojedynczych nerwów obwodowych, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, aż po zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego [3]
Profilaktyka i leczenie
W przypadku boreliozy nie istnieje profilaktyka w postaci szczepionki, ale jeśli nastąpi zakażenie, dostępna jest skuteczna antybiotykoterapia. W przypadku kleszczowego zakażenia mózgu sytuacja jest odwrotna – istnieje skuteczna szczepionka, nie ma natomiast celowanego leczenia, jest ono objawowe.
Profilaktyka dla wszystkich chorób przenoszonych przez kleszcze:
- Przed wyjściem do lasu warto ubrać się w odzież z długimi rękawami i nogawkami. Można wspomóc się również dostępnymi w sprzedaży repelentami, które powinny odstraszyć kleszcze.
- Po powrocie z lasu należy się dokładnie obejrzeć i umyć. Szczególną uwagę warto zwrócić na fałdy skórne i miejsca ciepłe: doły pachowe i podkolanowe, okolice szyi. Samemu trudno dokładnie obejrzeć własne ciało, dlatego poprośmy kogoś, aby sprawdził np. nasze plecy.
- Jeśli nie uda nam się dostrzec ukłucia, musimy liczyć się z ryzykiem zachorowania.
- Ukłucie przez kleszcza nie jest jednoznaczne z zachorowaniem na boreliozę. Nie każdy kleszcz jest nosicielem krętków Borrelia i nie każdy zakażony osobnik przeniesie bakterię do naszego organizmu. Wiadomo, że ryzyko jest bardzo małe w przeciągu pierwszych 24 godzin żerowania kleszcza w naszej skórze. Ważną formą profilaktyki jest szybkie i prawidłowe usunięcie pasożyta.
- W przypadku KZM do zakażenia może dojść już w momencie ukłucia przez kleszcza.
Podsumowanie
Borelioza i KZM to najczęstsze choroby przenoszone przez kleszcze. Pomimo kilku podobieństw, jak np. droga zakażenia czy niektóre objawy neurologiczne, choroby te różnią się wieloma cechami. Borelioza jest chorobą wielonarządową, podczas gdy KZM dotyczy głównie układu nerwowego. Osobom często przebywającym w lesie poleca się szczepienie przeciwko KZM jako skuteczną profilaktykę. W przypadku boreliozy szczepionka nie istnieje, ale chorobę tę można skutecznie leczyć odpowiednimi antybiotykami. Obie choroby są potencjalnie groźnie, więc warto, na ile to możliwe, unikać pokłucia przez kleszcze poprzez stosowanie repelentów oraz noszenie odzieży z długimi rękawami i nogawkami. W przypadku obserwacji niepokojących objawów po ukłuciu przez kleszcza należy bezzwłocznie udać się do lekarza.
Opracowano na podstawie: